In de geschiedenis van de fotografie komen vrouwelijke kunstenaars er vaak bekaaid vanaf. Zij worden vaak in de marge genoemd of krijgen het etiket ‘amateurfotografen’. Toch zitten er in mijn verzameling fotoboeken legio vrouwelijke fotografen die meer aanzien verdienen. Al hebben zij niet de kost verdiend met fotografie, dat maakt haar niet minder bekwaam. Bijvoorbeeld Katharina Behrend, een Nederlandse fotografe uit het begin van de vorige eeuw.

Wie is Katharina Eleonore Behrend? Van oorsprong Duitse. Zij wordt geboren in 1888 te Leipzig. Haar vader is professor in de chemie en haar moeder komt ook uit een wetenschappelijk milieu. Katharina groeit op in een welgesteld en intellectueel milieu, waar kunst en cultuur belangrijk zijn. Zij krijgt les in Italiaanse conversatie, bijbelstudie, kunstgeschiedenis en muziek (piano). Zij is geinteresserd in theater en literatuur. Aanvankelijk wil zij toneelactrice worden.

Wanneer ze 16 is, begint ze met fotograferen. Zij maakt haar eerste foto’s met de camera van haar vader. Kenmerkend voor haar precieze manier van werken is dat zij vanaf het begin zeer nauwkeurig een notitieboek bijhoudt met informatie en technische gegevens van de gemaakte foto. Naast deze foto-registratie houdt zij een uitgebreid dagboek bij.

In 1905 verblijft ze een half jaar in Algerije. Zij is te gast bij haar oom die daar consul is. Zij maakt een uitgebreide reportage van de plaatsen die zij bezoekt. Deze foto’s laten zien hoe gevoelig zij gebruik weet te maken van het invallende licht. Zij creëert daarmee een geheimzinnige sfeer van karavanen, kashba en bedoeïenenkampen.

Bekend is dit zelfportret uit 1908. In haar notitieboek registreert zij hiervan: Naaktportret van mijzelf in de salon. Donkere dag 13.30 uur. Tijd belichting 6 sec. Diafragmaopening van 8. 12-1908. Het is een vrijmoedige pose, zonder schaamte. Zo kijkt zij naar haarzelf, zo laat zij haarzelf zien aan anderen en aan haarzelf. In dit portret zie ik het beeld van een sterke en onafhankelijke vrouw. Het is een meesterwerk geworden: een van de eerste naakte zelfportretten uit de geschiedenis van de fotografie.

Katharina Behrend maakt diverse naaktfoto’s van haar zelf, van familie en van vrienden. Het past bij haar manier van leven. De kinderen Behrend zijn namelijk betrokken bij de beweging van de Reformkultur in Duitsland. Deze beweging propageert een levensvisie van ‘terug naar de natuur’. Daarbij hoort onder andere gezonde voeding en kleding (geen korsetten en strak aangeregen jurken), natuurgeneeswijzen, volksdansen, gymnastiek en naturisme (Freikörperkultur). Het zijn dan ook vooral naaktfoto’s in de vrije natuur.

Haar zuster Else is werkzaam als hoofdverpleegkundige in het kinderziekenhuis van Hannover. In 1911 maakt Katharina Behrend daar een reportage over de zuigelingenzorg. Zij verstaat de kunst om mensen voor de camera op hun gemak te stellen. Foto’s die zij zeker in scene moet hebben gezet blijven toch een spontaniteit uitstralen.

In 1913 huwt Katharina Behrend met de Nederlander Arij Haentjens, ingenieur en mede-eigenaar van een stoommachinefabriek in Leiden. Typerend voor Katharina is dat zij in haar verlovingstijd nog colleges machinebouw volgt in Hannover, omdat zij precies wil weten waar haar toekomstige echtgenoot zich mee bezig houdt. Het echtpaar gaat in Leiden wonen. Zij krijgen twee dochters: Liza en Hilde. Voor de reclamecampagnes van de fabriek van haar man maakt Katharina Behrend diverse fotoreportages. Het zijn industriële foto’s met een haarscherpe belijning.

Een groot deel van haar foto’s bestaat uit huiselijke taferelen. Zo worden de opgroeiende kinderen uitgebreid gefotografeerd, evenals bezoeken aan het strand, de zee, vakantietochten. Haar grote 9×12 camera neemt zij overal mee. Vanwege ander werk van haar man verhuist het gezin naar Scheveningen. In 1928 stopt Katharina Behrend met het noteren van haar foto’s in het notitieboek. In 1930 gaat ze een andere camera gebruiken (4,5×6). Vanaf die tijd voelt zij zich minder geïnspireerd om te fotograferen. Het markeert het einde van haar fotocarrière.

In 1954 overlijdt haar jongste dochter Hilde. In 1973, negen dagen na het overlijden van haar echtgenoot, overlijdt Katharina Behrend in een ziekenhuis in Den Haag aan een darmaandoening.

Bronnen

In 1990 heeft kleinzoon Walter Haentjens het archief van Katharina Behrend overgedragen aan de Stichting Nederlands Fotoarchief te Rotterdam (nu de afdeling Collecties van het Nederlands Fotomuseum). Haar foto’s worden daar regelmatig tentoongesteld. Er zijn ook fotoprints van haar werk aan te kopen.

De Stichting Nederlands Fotoarchief heeft samen met de Lakenhal Leiden een fotoboek van haar werk uitgegeven: Katharina Eleonore Behrend 1904 -1928 Foto’s. Carla van der Stap heeft een uitgebreide inleiding verzorgd over haar leven en werk.